Kiedy powinniśmy się zaniepokoić: czy moje dziecko jest uzależnione od gier, Internetu, smartfonu? Pandemia niestety przyniosła w tym obszarze ogromne spustoszenia. Jakie to może mieć skutki dzisiaj? Co robić, kiedy córka czy syn nie chcą odejść od ekranu? – wyjaśnia Piotr Sarnowski, psychoterapeuta, specjalista cyberuzależnień.
Tekst: Beata Pawłowicz.
Chłopak siedział w swoim pokoju jak w studiu. Trzy ekrany, najnowocześniejszy sprzęt komputerowy. Na uszach słuchawki. Przy ustach mikrofonik. Okna były zasłonięte. W rogu stała malutka lodówka i przenośna plastikowa toaleta. Pierwszy raz na własne oczy zobaczyłem przypadek, o którym tylko czytałem. Hikikomori, czyli „oddzielony” – oddzielony od życia, od społeczeństwa.
Pierwszy raz opisano go w Japonii w 2000 roku. Przeraziłem się! Czy dam radę pomóc temu chłopcu? Jego matka próbowała mnie z nim zapoznać. Zlekceważył mnie, ją także…. Interesowałem się siecioholizmem. Skończyłem szkolenie na uniwersytecie dotyczące uzależnień behawioralnych. Mechanizm powstawania siecioholizmu jest taki: określone zachowanie powoduje wydzielanie się w mózgu neuroprzekaźników, które działają jak narkotyki. Regulują emocje, zmieniają nastrój, powodują „odlot”, podobnie jak w wypadku zażywania substancji zmieniających świadomość….
To fragment książki „Cyfrowe dzieci”, w której jako ekspert opowiadasz o swoim pierwszym spotkaniu z nastolatkiem uzależnionym od gier. Opowieść jest niezwykle dramatyczna i pokazuje jak przerażające skutki może mieć to uzależnienie. Dziś wielu rodziców niepokoi się, że od czasów pandemii dzieci zza ekranów komputerowych nie wyszły…
Właśnie. Dzieciaki uczyły się i gadały z przyjaciółmi tylko przez media i tam też szukały rozrywki. I tak przez ponad rok. No więc gdy słyszą, że już dość, że mają wyłączyć komputer, odłożyć smartfon lub tablet, mówią, żeby dać im spokój! Krzyczą, że rodzice, to dinozaury, że teraz tak wygląda życie, bo będą nadal spędzać czas przed ekranem. No i mam m.in. 15-letniego pacjenta, mieszkającego z wysoko funkcjonującą matką, uzależnionego od cyfrowego świata, od gier. Mama dawała mu zawsze wszystko, co mogła dać i czego chłopak chciał. Nie stawiała żadnych wymagań…
… no bo matki tak kochają!
No ale wtedy dzieje się to, co stało się z Tomkiem, syn zaczął traktować matkę, jak bohater „Ballady o Januszków”: „tu masz mi dać pieniądze na to i na to…”. No i matka dawała. To jednak nie pomagało, Tomek stawał się coraz bardziej roszczeniowy i agresywny wobec niej i coraz więcej czasu spędzał przed komputerem. Kiedy zaczęła protestować i stawiać mu granice, jeśli chodzi o gry, słyszała wyzwiska…
Pomyślała więc o psychoterapii?
Tak, ale najpierw trafili do terapeuty humanistycznego, który uznawał, że dzieci mają prawo do decydowania o sobie, że matka nie może kontrolować tego, co syn robi w swoim pokoju czy w sieci, że to niedopuszczalne. No to była woda na młyn tego młodego człowieka. Ponieważ ta metoda nie pomogła, bo siedział nadal tylko w swoim pokoju przy grach, matka pomyślała, że musi syna przekonać, żeby poszedł na sesje do specjalisty. Jak się jej to udało?
Powiedziała: „Może ja się nie znam, może ty masz rację, że nie jesteś uzależniony, chodźmy do specjalisty niech on powie. Jeśli uzna że nie ma problemu, dam ci spokój” no i to go przekonało.
Dla ciebie było od razu jasne, że chłopak jest uzależniony?
To nie jest do rozstrzygnięcia na jednej sesji, ale jasne było, że ten chłopak, ta rodzina, potrzebują pomocy. Zaproponowałem więc Tomkowi, żebyśmy umówili się na sześć wizyt. Na więcej nie będzie musiał chodzić, jeśli nie będzie chciał, o ile uda mu się mnie przekonać, że nie jest uzależniony. Chłopak potraktował „przekonać” jako wyzwanie i dlatego ta moja propozycja mu się spodobała. Powiedział: ok. A więc na początek zgodził się spędzać dziennie nie więcej niż dwie godziny przy grach. Dwie godziny? To nie za dużo? Lekcje online, koledzy i jeszcze, gry?
Znaczenie na tym etapie terapii ma co innego, sama próba kontroli nad graniem. Dlatego miał jeszcze inne zadanie, a mianowicie po pięćdziesięciu minutach w necie zrobić 10 minutową przerwę. Dopiero potem wrócić do gry na kolejną godzinę. Dla kogoś uzależnionego, to bardzo trudne, to tak, jakby żarłok miał na 10 minut przerwać jedzenie czekoladowego tortu i siedzieć z łyżeczką w ręku nad talerzykiem z nadjedzonym ciastem. Tomek miał jeszcze jedno zadanie, przed rozpoczęciem gry przez 5 minut poleciłem mu patrzeć na włączony komputer i nic na nim nie robić.
A to po co?
Żeby nasycić mózg… Gry stymulują bodźcami wizualnymi. Dzieciaki są dziś przestymulowane, a to sprzyja uzależnieniu, bo emocje, ekscytacja, radość, które odczuwają w Internecie, pobudzają system nagrody czyli prowokują mózg do wydzielania dopaminy. I to jej dzieciaki pragną odpalając komputer. Dopamina je uzależnia. No i jak to jest z każdym uzależnieniem pragną jej coraz więcej i więcej. A więc spędzają przed komputerem coraz więcej czasu, a kiedy rodzice im tego próbują zabronić wpadają we wściekłość….
Tomek siedząc przed ekranem, na którym nic się nie działo, dostawał bodźce wizualne, ale już bez ekscytującej treści, a więc bez dopaminy. To trochę tak, jakby jadł tort bez cukru, a to ten cukier (dopaminę!) musiał ograniczać – ograniczając działania w sieci. Tyle mogłem zrobić na początek. Ale żebyśmy mogli iść dalej z terapią chłopaka konieczna była terapia systemowa całej rodziny….
Terapia rodziny okazuje się konieczna, kiedy to tylko dziecko jest uzależnione?
System rodzinny zazwyczaj sprzyja powstaniu uzależnienia. Jak w wypadku tego pierwszego chłopca, o którym opowiadam w książce „Cyfrowe dzieci”. Przecież on sam nie miał pieniędzy, nie miał środków aby urządzić w swoim pokoju studio do gier. Gdyby rodzice nie wspierali go w tym, co uważali za pasję, a co było nałogiem, nie doszło by aż do takiego stopnia uzależnienia, że konieczna była hospitalizacja i wielomiesięczny pobyt w ośrodku.
W wypadku Tomka systemowa terapia rodziny także było konieczna, bo jego mama była współuzależniona, czyli wspomagała syna w jego uzależnieniu.
Jak matka może wspomagać uzależnienie syna?!
Tak, jak już wspomniałem na początku: nie stawiając mu żadnych granic, niczego od niego nie wymagając. Pozwala mu, żeby tylko siedział i grał! Nawet jedzenie donosił mu do pokoju. Chłopak nie ponosił więc żadnych konsekwencji swoich złych zachowań, choćby takich, jakie ponosiłby gdyby matka odmawiała mu kupna nowych gadżetów, kiedy był wobec niej chamski. No ale ona jak każda współuzależniona mama, traktowała syna, jak małe dziecko, chroniła go i niczego od niego nie oczekiwała. Nawet tak o nim mówiła: „Mój malutki Tomuś…”. No i ja musiałem w końcu urealnić tę sytuacje. Dlatego powiedziałem: „pani syn nie jest już małym dzieckiem. Ma 15 lat! i ogląda pornosy”. „Nie, to niemożliwe!”. Poleciłem jej wtedy, aby włączyła synowi system kontroli rodzicielskiej, dzięki któremu rodzice widzą, co dziecko ma w komputerze i na ekranie.
Tomek się na to zgodził?
Tak, ale na pewnych zasadach, m.in., że mama nie będzie czytać jego wiadomości. Tylko sprawdzać z kim i z czym ma kontakt. No i dzięki temu matka dowiedziała się, że miałem racje, że Tomek ogląda porno. Bardzo to przeżyła, ale ja ją wtedy uspokoiłem, że w tym wieku, to objaw zdrowia i żeby dała Tomkowi spokój w tym temacie. Poprosiłem ją za to, żeby także co sesje dawała mi wydruk aktywności syna w internecie, bo dzięki temu będę wiedział, ile czasu Tomek naprawdę korzysta z sieci. Na terapii mogłem mu te wydruki pokazać i zapytać: „Tomek, zobacz, widzisz, ile grałeś? Więcej niż dwie godziny…”.
Matka pozwalała mu grać dłużej niż dwie godziny, kiedy był już w terapii!?
Właśnie na tym polegało jej współuzależnienie, że nie potrafiła stawiać granic i wymagać. Ulegała jego manipulacjom. Na czym one polegały? Syn ją szantażował, brał na „huki”: złościł się i wymuszał to, czego chciał.
Wykorzystywał też jej miłość: płakał i się skarżył, jak mu źle. Prosił o pozwolenie na zagranie jeszcze raz. Po mistrzowsku dostrzegał te momenty, kiedy matka była skłonna mu odpuścić i wtedy brał ją w szpony. Postępował tak, nie dlatego, że to psychopata, ale dlatego, że jest uzależniony i ma tzw. zespół odstawienny. Taki, jaki mieliby narkoman czy alkoholik, gdy ktoś zabronił im ćpać czy pić.
Jak na takie próby wymuszenia rodzic powinien reagować?
Nie wolno dawać się zmanipulować. Matka Tomka o tym wiedziała, ale i tak dzwoniła do mnie i to wiele razy, aby mnie przekonać, żebym dał jej pozwolenie na poluzowanie ustalonych zasad. Mówiła: „boje się, że Tomek się zniechęci do terapii i nie będzie chciał do pana przychodzić, jak mu nie ustąpię. A przecież ja na siłę go wtedy nie zaciągnę! A chciałabym, żeby przychodził…. Może za ostro go potraktowaliśmy? Za dużo zakazów? Jak jest kij, to dajmy mu także marchewkę? Zróbmy choć małe ustępstwo?”.
Co odpowiadałeś?
Że mówi głosem współuzależnienia, żeby obejrzała „Balladę o Januszku”. No a wtedy słyszałem: „Bo mi go bardzo szkoda, serce mi się kraje, kiedy patrzę, jak cierpi, kiedy nie może grać!”. A ja jej na to, jak zdarta płyta: „Ballada…”, to tylko manipulacja, on pani nie szanuje”. Wtedy mówiła: „Powoli uczę się reagować na jego zachowania. Widzę, że jeszcze sporo pracy przede mną…”.
Brak szacunku był ważną kwestią dlatego zacząłem z Tomkiem omawiać temat wartości, priorytetów i właśnie szacunku. Tomek nie szanował matki, ale także nikogo innego, Nie szanował pieniędzy, ani żadnych wartości, bo nigdy o nic nie musiał się postarać, o nic zabiegać. Wszystko dostawał, jak na tacy i dlatego nic nie miało dla niego znaczenia.
Co jeszcze mogło pomóc Tomkowi wyjść z uzależnienia?
Zaleciłem mu więcej działań, które wymagały by wyszedł ze swojego pokoju i z domu. Pierwszym był wolontariat, Tomek zaczął od wyprowadzania psów sąsiadów. Drugim stał się sport. Kiedy zapytałem, jaki sport chciałby trenować, powiedział: MMA! A wtedy jego matka zaprotestowała, co było wyrazem jej nadopiekuńczości, ale wtedy powiedziałem, że powinna się zgodzić: „Niech pani syn szuka tego, co go wciągnie w realny świat, niech próbuje”. Dałem mu także kolejne zadanie: miał znaleźć kluby, gdzie może ćwiczyć MMA i dowiedzieć się na jakich warunkach. Miał też sprawdzić, jak będzie tam dojeżdżać. On oczywiście wyobrażał sobie, że matka będzie mu dupę wozić i przywozić! Chłopakowi, który ogląda pornosy?! No nie… To była dobra okazja, aby zaczął uczyć się samodzielności.
Samodzielność to lek na cyfrowe uzależnienia?
Taka zależność w mojej ocenie istnieje i opisuje ją m.in. Erich Fromm niemiecki psychoanalityk. Tomek nic nie musiał robić, żeby być kochanym przez matkę. Miłość matki jest bezwarunkowa, nie trzeba na nią zasłużyć. Miłość, która pomaga kształtować charakter dziecka, jego niezależność daje chłopcu ojciec. Syn musi coś zrobić, żeby ją zdobyć… No ale dziś ojcowie albo są nieobecni, albo wycofani, albo zajęci pracą itd. Nie mają więc wpływu na wychowywanie dzieciaków. No i Tomek także wychowywał się bez ojca, a że jego matka była nadopiekuńcza, nie miał, jak nauczyć się samodzielności, odpowiedzialności.
Ale! Dwa lata przed zaczęciem terapii u mnie, w życiu jego matki, pojawił się nowy parter. Andrzej z nimi nie mieszkał, ale był zainteresowany wychowywaniem jej syna. Przyszedł nawet na pierwszą terapię razem z nimi.
To dobrze? Przecież nie jest ojcem chłopaka? Kobiety często nie chcą by nowy partner ingerował w wychowani ich dziecka!?
Niesłusznie! Poradziłem nawet mamie Tomka i jej partnerowi , żeby zamieszkali razem. Wtedy w tym systemie rodzinnym: nadopiekuńcza matka i dorastający syn, pojawiłby się mężczyzna. I kiedy tak się stało, ten mężczyzna mógł wejść w role wymagającego ojca. Miłość ojcowska nie polega na stałym dawaniu, bez rachunku. Tomek się szybko o tym przekonał, bo partner matki zaczął stawiać mu warunki i wymagać. Oczywiście zaczęły się miedzy nimi tarcia, ale to było dobre i dla Tomka i dla jego matki. Ułatwiało to pracę nad urealnieniem relacji matki z synem. Ważne było to, że Tomek zaczął patrzeć na matkę w relacji z Andrzejem i dostrzegać, że on nie jest jej partnerem, ale że jest jej dzieckiem.
To rewolucja w życiu nastolatka, kiedy u boku jego matki nagle pojawia się mężczyzna? Myślę, że wiele kobiety bało by się, że to jeszcze bardziej popchnie ich syna w świat gier?
Moim zadaniem było także pokazać matce Tomka, jak ma funkcjonować w relacji z partnerem, że ma pozwalać mu brać udział w wychowaniu syna, że on właśnie ma być dla Tomka, jak wymagający ojciec. Uprzedziłem ją, że syn przez jakiś czas nie będzie Andrzeja lubił, właśnie dlatego, że on nie będzie się na wszystko godzić, a na pewno nie pozwoli także krzyczeć na matkę, że zacznie stawiać mu warunki. No i tak się zaczęło dziać. Tomek szybko się zorientował, że jak chce czegoś od Andrzeja, to musi na to zasłużyć. Proste „kup mi te bluzę” nie wystarczy. Matka by kupiła, Andrzej mówił: „musisz na to zasłużyć swoim zachowaniem”. Tomek się wściekał, ale czas pokazał, że było mu to potrzebne, że pomogło pojawienie się mężczyzny…
Dla samotnych matek, to co mówisz może być bardzo trudne….
Tę role może pełnić brat matki, dziadek. Mężczyzna bywa niezbędny przede wszystkim, kiedy matka jest nadopiekuńcza, współuzależniona. Tylko, że wówczas nie pozwala nikomu pomóc sobie w wychowaniu syna, chce go chronić choć nikt mu nie robi krzywdy, a tylko zaczyna od niego czegokolwiek wymagać.
No i powiem ci, że moim zdaniem dzieci uzależnione od komputera, tęsknią za wymagającą miłością ojcowską. Tęsknią gorąco za miłością tak w ogóle. W braku ojca, w braku zdrowej relacji z matką – upatruję źródło uzależnienia tylu dzieci. Kolejna przyczyna to brak czasu, dorośli nie mają go dla dzieci, bo: pracują, pracują, pracują! Lub sami siedzą z nosami w telefonach….
No ale COVID i pandemia zrobiły swoje? Chyba temu nie zaprzeczysz?
Oczywiście, że nie. Moja relacja z córką także teraz osłabła. Wszystkie dzieciak siedziały wiele godzin w szkole w online, a kiedy lekcje się kończyły, były dwa razy bardziej zmęczone niż gdyby uczyły się w realu. No a to nie był koniec! Potem jeszcze przez media kontakty się z rówieśnikami. No i wieczorem były tak wybodźcowany, tak zmęczone, że już nic nie miały ochoty na kontakty ze starymi. Widziałem to, kiedy moja córka wstawała od komputera, była wtedy tak zmęczona, że aż spowolniona. Nie miała ochoty na rozmowy z rodzicami, na wspólne robienie kolacji, na nic. Powiedziałbym, że teraz nasze życie stało się takim piekiełkiem, które wygląda na raj…
Piekiełko?
Dzieci fizycznie są w domowej szkole, pozornie są pod naszą kontrola, wydaje się nam, że widzimy, co robią, że jesteśmy razem. No rodzinny raj! Ale tylko pozornie, bo tak naprawdę każde żyje w swojej bańce. Komunikujemy się, owszem, ale nie w sposób, który buduje relacje, bo to by wymagało mówienia i słuchania o ich emocjach, wspólnego doświadczania różnych wydarzeń, dzielenia się tym, co czujemy, co się nam przydarzyło itd.
W książce „Cyfrowe dzieci” stawiamy na naukę rozmowy z dziećmi, tego jak je słuchać, i jak do nich mówić.
Właśnie, na pewno nie wolno nam jako rodzicom uciekać przed tym problem, że żyjemy obok siebie. Musimy mieć dla dzieci czas, być uważni na ich potrzeby. Wyciągać dzieci z domu na spacery, uprawiać razem jakiś sport, Ja grałem z moją córką w tenisa od kiedy mogła podnieść rakietę. No i musimy liczyć czas, nie więcej niż 2 godziny zabawy przed ekranem. Telefon odkładamy w przedpokoju, nie leży w nocy koło łóżka. Jemy w salonie, nie przy ekranie itd. Dzieci dziś muszą sobie poradzić w świecie pełnym lęku i niepewności. Nam dorosłym z tym trudno, a co dopiero im. Dlatego mamy z nimi o tym wszystkim rozmawiać. Powiedzieć, że takie rzeczy, jak choroba i śmierć się zdarzają, ale to nie zmienia tego, że są kochane i ważne dla nas, że nie są same z tym wszystkim. Jeśli damy im akceptacje i bliskość oraz wsparcie, nie będą szukać w sieci ukojenia, zrozumienia i odpowiedzi na niepokojące je pytania.
Dajemy im wtedy to czego naprawdę potrzebują?
Rozmawiajmy o lęku przed covidem, o tym że dziadek umarł w szpitalu sam bo nikt nie mógł go odwiedzić w pandemii i że to smutne… Nie pouczajmy, dajmy dzieciom prawo by mówiły co czują…
To trudne…
Najważniejsze jest to, żeby dzieci czuły, że rodzic je kochają, a nie tylko kupuje im różne rzeczy, czy nagradzają za dokonania. Ważne, żeby nie czuły się samotne. Tymczasem dziś nie wychowujemy dzieci, nie nawiązujemy z nimi relacji, ale je hodujemy i trenujemy do przyszłej kariery w korpo: zapisując na różne dodatkowe zajęci…
Co nas czeka?
Na skutek pandemii i izolacji w świecie online: wzrosła już liczba uzależnień, pojawiają się nowe fobie jak FOMO (fear of missing out – lękiem przed pominięciem w przekazaniu jakiejś ważnej informacji, która może doprowadzić do tego, że dziecko, co godzinę sprawdza komentarze i lajki w telefonie). Wzrasta liczka problemów emocjonalnych będących konsekwencją izolacji, takich jak choćby lęku przed ludźmi, rozmową twarzą w twarz, itd. Z konsekwencjami pandemii będziemy się jako rodzice mierzyć przez najbliższe kilka lat.
Dzieci mają lęki społeczne po- covidowej izolacji. Ważne by w porę dostrzec niepokojące sygnały: spędzanie całego dnia w domu, unikanie rodziny, sytuacji społecznych, zabieranie posiłku do swojego pokoju. Wycofanie społeczne jest trudne do zdiagnozowania Wycofanie społeczne obok stres pandemicznego porównywalnego do zespołu stresu post traumatycznego będzie przez lata istotnym problemy. Już dziś widać jego skutki. Świat wirtualny stał się jedyna przetężenia, dlatego ważne by zadbać o emocjonalne zdrowe relacje z dziećmi
Rady dla zaniepokojonego rodzica:
- Określ czas jaki dziecko może spędzać przy komputerze poza lekcjami online.
- Wprowadź w domu zasadę, że telefony zostawiamy w przedpokoju, nie wnosimy do sypialni, a po 21.00 nie używamy.
- Nie pozwalaj dziecku zabierać jedzenia do jego pokoju i jeść przy komputerze.
- Namów dziecko aby w wolnym czasie zaczęło dzielność w jakimś wolontariacie.
- Zacznij razem z dzieckiem uprawiać jakiś sport.
- Graj w gry z synem czy córką, wychodź w świat dzieci i pokazujesz im swój.
„Cyfrowe dzieci”, Wyd. Zwierciadło, Beata Pawłowicz, Piotr Sarnowski
